Place Katowic

Place w Katowicach – miejsca spotkań, defilad, obchodów i przejazdu konduktów pogrzebowych

Część 1 – Rynek, pl. Andrzeja

Na ulicach, ale przede wszystkim na placach od lat skupiało się życie lokalnej społeczności. To na nich codziennie mijało się dziesiątki twarzy, spacerowano i rozmawiano. Ulic i placów w Katowicach jest ponad 1100 i każdy ma swoją ciekawą historię. W tej publikacji skupiliśmy się na popularnych i mniej popularnych obszarach, które do dzisiaj są miejscami pełniącymi funkcje komunikacyjne oraz rekreacyjne. Przetrwały wieki, ale przez lata przeszły wiele przeobrażeń – zmieniały się ich nazwy, układ, powierzano je różnym patronom. Obecnie, nie wszystkie są tak reprezentacyjne jak kiedyś, ale na szczęście zaczyna się to zmieniać…

Twórcą pierwszych założeń urbanistycznych Katowic był Heinrich Moritz August Notebohmq. Przedstawienie planu miasta pojawiło się w 1865 roku – czyli na rok przed oficjalnym nadaniem praw miejskich ówczesnej wsi. Zakładał on m.in. uzupełnienie systemu dróg przebiegających przez Katowice łącząc je z Królewską Hutą, Mikołowem czy Mysłowicami. Rynek jako jeden z pierwszych miał być ulokowany na skrzyżowaniu tych dróg. Z Rynku wytyczono główną ulicę (obecną 3 Maja) w kierunku zachodnim, którą wieńczył plac Wolności. Jak pisze Grzegorz Grzegorek w swojej publikacji „Ulice i place Katowic” Miasto na południe od torów kolejowych „przeszło” z początkiem XX wieku, Rawę – na północ – pokonało po kolejnych 50 latach (…).

 

 

RYNEK

Rynek w Katowicach – najstarszy plac miasta. Obecnie w jego okolicy zachowało się raptem kilka obiektów z najstarszej zabudowy miasta (ale nie pierwszej). Należą do nich: cztery kamienice w północno-wschodniej pierzei oraz gmach teatru. Przebudowa rynku, która miała miejsce w latach 2012-2015 miała na celu uczynienie z tego miejsca terenu wyłączonego z ruchu samochodowego – a co za tym idzie – miejsca bezpiecznego i atrakcyjnego turystycznie. Czy to się udało? Opinie są podzielone.

Miejsce, które zajmuje Rynek ma ponad 400-letnią historię. W miejscu dzisiejszego rynku krzyżowały się najważniejsze drogi biegnące w czterech kierunkach – na północny-wschód prowadził szlak do Bogudzic, w kierunku wschodnim – trakt do Szopienic i Mysłowic, a na południe do dóbr brwinowskich. Szlak na południowy zachód prowadził do Mikołowa. Przy skrzyżowaniu tych dróg pojawiły się pierwsze chałupy mieszkalne katowickich chłopów oraz karczmy (obecnie dom towarowy Skarbek). Dopiero w roku 1875 roku ukończono zabudowę Rynku. Katowice były już wtedy miastem. Pierzeję północną przedzielała na dwie części obecna ul. Zamkowa i al. Korfantego, pierzeję południową tworzyły budynki przy obecnej ul. Warszawskiej. Pierzeja wschodnia zaś ukształtowała się najpóźniej. Po zachodniej części ówczesnego Friedrichplatzu nadal funkcjonowała wspomniana już karczma, jednak zawaliła się i był to symbol koniec epoki Katowic-wsi.

Rynek w Katowicach – najstarszy plac miasta. Obecnie w jego okolicy zachowało się raptem kilka obiektów z najstarszej zabudowy miasta (ale nie pierwszej). Należą do nich: cztery kamienice w północno-wschodniej pierzei oraz gmach teatru. Przebudowa rynku, która miała miejsce w latach 2012-2015 miała na celu uczynienie z tego miejsca terenu wyłączonego z ruchu samochodowego – a co za tym idzie – miejsca bezpiecznego i atrakcyjnego turystycznie. Czy to się udało? Opinie są podzielone.

Miejsce, które zajmuje Rynek ma ponad 400-letnią historię. W miejscu dzisiejszego Rynku krzyżowały się najważniejsze drogi biegnące w czterech kierunkach – na północny-wschód prowadził szlak do Bogudzic, w kierunku wschodnim – trakt do Szopienic i Mysłowic, a na południe do dóbr brwinowskich. Szlak na południowy zachód prowadził do Mikołowa. Przy skrzyżowaniu tych dróg pojawiły się pierwsze chałupy mieszkalne katowickich chłopów oraz karczmy (obecnie dom towarowy Skarbek). Dopiero w roku 1875 roku ukończono zabudowę. Katowice były już wtedy miastem. Pierzeję północną przedzielała na dwie części obecna ul. Zamkowa i al. Korfantego, pierzeję południową tworzyły budynki przy obecnej ul. Warszawskiej. Pierzeja wschodnia zaś ukształtowała się najpóźniej. Po zachodniej części ówczesnego Friedrichplatzu nadal funkcjonowała wspomniana już karczma, jednak zawaliła się i był to symbol końca epoki Katowic-wsi.

Rynek katowicki przez wiele lat był największym placem targowym w mieście aż do pierwszych lat XX wieku. W 1899 roku poprowadzono łącznice torów tramwajowych linii Katowice-Mysłowice oraz Katowice-Siemianowice. Dopiero 3 lata później oddano do użytku łącznicę prowadzącą do centrum. W 1922 roku plac oficjalnie zaczęto nazywać Rynkiem, jednak 4 lata później przemianowano go na plac Marszałka Józefa Piłsudskiego. Miały tu miejsce uroczystości żałobne ku czci patrona. Przy Rynku działa niegdyś popularna, już nieistniejąca restauracja „Zamkowa”. Plac rynkowy stał się wkrótce punktem węzłowym katowickich tramwajów i nie tylko. To tu od 1930 roku ulokowano przystanki, z których odjeżdżały autobusy Śląskich Linii Autobusowych.

Podczas II wojny światowej Rynek przyjął swoją poprzednią nazwę, czyli Fredrichplatz. W pierwszych dniach września 1939 roku Polacy bronili się przed hitlerowcami m.in. w budynku teatru, jednak już 4 września na placu odbyła się uroczysta niemiecka defilada. Co ciekawe, Niemcy nie zniszczyli żadnego budynku. Zniszczenia obiektów dokonały się po ustaniu walk w 1945 roku. Katowicki Rynek od momentu powstania do późniejszych wyburzeń był terenem o niewielkiej rozpiętości. Postanowiono to zmienić. Katowice jako późniejsza stolica autonomicznego województwa wymagała rozbudowy. Wielkie zmiany Rynku miały nadejść wkrótce. Lata 1946-47 to czas wielkich projektów, który opiewał w kolejne wyburzenia i transformacje. Projekty pokazywały aktywność środowiska modernistów. Eliminacja eklektyzmu, brak chęci nadawania monumentalnego charakteru oraz likwidacja śladów niemieckości miały na zawsze zmienić oblicze tego ważnego dla katowiczan miejsca.

W epoce socrealizmu, po 1949 roku zintensyfikowano prace nad nową koncepcją socjalistycznego miasta. Nabrały one tempa po 9 marca 1953 roku. Zmieniono nazwę Katowic na Stalinogród. Miasto stało się symbolem czci oddawanej Stalinowi. Z czym się to wiązało? Przede wszystkim z tym, że nowe formy architektoniczne miały wyrastać z tradycji sztuki narodowej – ład przestrzenny i czytelne układy komunikacyjne były najważniejsze.

Wyniki konkursu z 1954 roku oraz koncepcje „Miastoprojektu” stały się podstawą do planu zabudowy śródmieścia Katowic. Ostateczny kształt centrum Katowic powstał ze skojarzenia koncepcji dwóch zespołów architektów: Lipowczana, Szarego, Woźniaka, Majerskiego oraz Duchowicza. Wtedy to powstały m.in. „Zenit”, hotel komunalny „Katowice” czy „Separator”. W ramach koncepcji Mieczysława Króla powstały Pałac Ślubów czy Superjednostka. Zabudowę przyrynkową uzupełniono w 1975 roku „Skarbkiem” Juranda Jareckiego.

W dużej mierze został zachowany socrealistyczny układ funkcjonalny, zmieniła się jednak forma architektonicznych gmachów. Cechowała je nowoczesność wiązań technicznych. Aż do początku lat 80. XX wieku Rynek był przede wszystkim więzłem drogowym i komunikacyjnym, już wprawdzie nie obsługiwał linii autobusowych, ale wciąż głównym organizatorem płynności ruchu w jego obrębie były tramwaje. Koniec wieku XX to kolejne projekty zagospodarowania przestrzeni wokół osi opisywanej jako Rondo-Rynek. W 2006 roku poznaliśmy architektoniczne wizje nowego centrum miasta. W planach było m.in. postawienie trzech wież symbolizujących dary ziemi śląskiej, zielone dachy-ogrody oraz Zielone Tarasy. Ostatecznie zrealizowano koncepcję firmy Redan, która została odebrana dość chłodno. Przebudowa Rynku zakończyła się ostatecznie w 2017 roku.

 

PLAC ANDRZEJA

Czemu plac Andrzeja? Nazwa nawiązuje do historycznego założyciela miasta Katowice – Andrzeja Boguckiego, który żył w XVI wieku. Sam plac powstał na przełomie wieków – XIX i XX. Ciekawe jest to, że budynki przy placu do dzisiaj nie mają adresu pl. Andrzeja tylko przypisane są do ościennych ulic. Sam teren pełni głównie funkcje wypoczynkowe.

Mapy z roku 1884 pokazują, że wcześniej teren placu nie był zagospodarowany – jednym słowem była tu pustka. Drogi wokół terenu zostały wytyczone po 1902 roku. Na północy biegła dzisiejsza ulica Andrzeja, wschodnią pierzeję placu tworzyły kamienice przy obecnej ul. Skłodowskiej-Curie, zaś południową – obiekty przy teraźniejszej ul. Kopernika. Ulice okalające teren wyznaczyły jego kształt, który był nieregularny. Zachowały się także plany, na których zaznaczono przedłużenie na zachód dzisiejszą ulicę Krzywą, przez środek placu, aż do zabudowań więziennych.

Funkcje jakie pełnił plac przed I wojną światową były bardzo różne. Po 1905 roku często odbywały się tu treningi katowickiej drużyny piłkarskiej oraz mecze. Część terenu była przeznaczona również na targ dla bydła i koni oraz na pokazy kinematograficzne, specjalnie na tę okazję przygotowywano namiot w północnej części, przy ul. Andrzeja. Na tym terenie pokazy dawały objazdowe cyrki, m.in. Cyrk Staniewskich.

Imię patrona tego terenu wymieniane jest na mapach polskich dopiero w dwudziestoleciu międzywojennym, a polską nazwę, czyli plac Andrzeja (wcześniej Andreasstrasse) nadano dosyć późno – między 1922 a 1924 rokiem. Dzięki zachowanym pocztówkom z tamtego okresu jesteśmy w stanie dowiedzieć się jak omawiany obszar zmieniał się z biegiem lat.

W środkowej części placu mieściła się fontanna otoczona zielenią. Na krańcu południowym istniał plac zabaw z piaskownicą, a część południowa zagospodarowana była jako owalny klomb. Całość otoczono alejkami z miejscami do siedzenia, a do centralnego punktu placu prowadziły niewielkie schodki. W 1928 roku pojawiło się oświetlenie. W okresie międzywojennym plac stanowił jedno z ciekawszych miejsc dla mieszkańców pobliskich zabudowań. W latach 30. XX wieku po południowej stronie wzniesiono nawet altanę. W niektórych planach widoczne jest, że po zachodniej części projektowano przedłużenie ul. Klińskiego do ul. Andrzeja.

Jak się okazuję plac był także miejscem różnych manifestacji i zbiórek – np. tych odbywających się w piątą rocznicę plebiscytu. Na uwagę zasługuję fakt, iż w marcu 1930 roku zastanawiano się nad tym, gdzie wystawić pomnik Stanisławowi Moniuszce. Brano pod uwagę m.in. plac Andrzeja, choć proponowano także, by wznieść pomnik Karola Miarki i przemianować plac na „plac Karola Miarki”. Ostatecznie na terenie wystawiono prowizoryczny pomnik, który przeniesiono na plac Miarki (później go podmieniono).

W okresie II wojny światowej plac został przemianowany na Andreasplatz. Tuż po wojnie władze komunistyczne zmieniły jego nazwę na plac 22 Lipca. Do dzisiaj układ miejsca został bardzo podobny, zachowały się zarówno fontanna jak i miejsce do zabaw dla najmłodszych. Zostały tylko nieco przebudowane. Samą fontannę wyremontowano w 2000 roku, a pięć lat później nadano jej imię „Jędruś”. Współczesna nazwa powróciła po uchwale Rady Miasta z 1991 roku.

Będąc na tym terenie można dostrzec pomnik Ofiar Katynia oraz tablicę pamiątkową ku czci żołnierzy Śląskiego Okręgu Armii Krajowej. Pomnik został odsłonięty w 2001 roku i jest dziełem Mariana Skałkowskiego (projekt) oraz rzeźbiarza Stanisława Hochuła (wykonanie). Z inicjatywą budowy wyszła katowicka Rodzina Katyńska oraz katowicki oddział Stowarzyszenia Architektów Polskich.