Architektura Górnego Śląska cz. II
Biorąc pod uwagę jaka pogoda ostatnio panuje nad naszymi rejonami, nie wprowadzimy w błąd mówiąc, że architektura w województwie śląskim jest właśnie jak ona – zmienna, jednak bezustannie piękna. To ostatni dzwonek, by zwiedzić nasze rejony nie marznąc przy tym za bardzo. Nie wyjeżdżając zbyt daleko od Katowic…
Ruiny zamku Olsztyn koło Częstochowy
Należące do niegdyś największej warowni Jury Krakowsko – Częstochowskiej, zamek wniesiony by w miejscu wcześniejszego grodu, datowany jest na drugą połowę XII w. Na szczycie wzgórza, wzniesiono wówczas dominującą nad okolicą murowaną wieżę cylindryczną oraz szereg obiektów o charakterze mieszkalnym i militarnym, a całość otoczono systemem murów obronnych. Inicjatorem wielkiej, przypadającej na XIV w. rozbudowy warowni był król Polski Kazimierz Wielki, który kilkakrotnie przebywał na zamku. Przebudowa ta związana była z pełnieniem przez twierdzę olsztyńską w XIV-XV w. istotnej pod względem strategicznym na pograniczu śląsko – małopolskim roli. W czasach swojej świetności dzieje warowni przeplatały się z ważnymi dla losów Polski wydarzeniami i łączyły się z najznamienitszymi nazwiskami osobistości ówczesnej Rzeczpospolitej. W 1655 r. zamek został częściowo zniszczony przez wojska szwedzkie w czasie tzw. potopu szwedzkiego. W 1702 r. warownia doświadczyła kolejnego napadu Szwedów dowodzonych przez króla Karola XII (1682-1718). Zamek został ograbiony i podpalony. Od tego czasu w szybkim tempie popadał w ruinę po to, by następnie przed rokiem 1729 wykorzystać część jego murów do odbudowy kościoła w Olsztynie. Obecnie zamek jest własnością Spółki do Zagospodarowania Wspólnoty Gruntowej Wsi Olsztyn.
Zespół pałacowo-parkowy w Złotym Potoku
Jeden z najpiękniejszych w województwie śląskim. Powstał w 1856 r. w miejscu wcześniejszego, XVI-wiecznego dworu obronnego. W latach 1857-1877 pałac nie był zamieszkany. Od 1877 r. w rezydencji zamieszkała starsza córka Zygmunta Krasińskiego – Maria Beatrix, która wyszła za mąż za hr. Aleksandra Raczyńskiego. Pałac został wtedy wyremontowany i wyposażony w meble, obrazy i sprzęty. Do gruntownej przebudowy doszło w latach 1903-1905 wg projektu Jana Heuricha i Zygmunta Hendla. Podczas II wojny światowej pałac został przejęty przez hitlerowców, a najcenniejsze elementy wyposażenia pałacu wywieźli w głąb Niemiec. W pałacu mieściło się Technikum Rolnicze, później Wojewódzki Ośrodek Postępu Rolniczego, a następnie oddział Zespołu Jurajskich Parków Krajobrazowych. Obecnie obiekt zarządzany przez Starostwo Powiatowe stoi pusty i niszczeje.
Pałac w Złotym Potoku, to reprezentacyjna budowla pseudoklasycystyczna z elementami neorenesansowymi. Front pałacu zwrócony jest na zachód i zdobi go pięcioosiowy ryzalit, zakończony trójkątnym przyczółkiem z kartuszem herbowym. W północnym skrzydle znajdowała się romantyczna wieża, rozebrana w połowie 1939 r. Wejścia głównego do pałacu strzegą dwa marmurowe lwy, podtrzymujące tarcze z herbami. We wnętrzu pałacu zachowała się drewniana klatka schodowa, a na piętrze część boazerii przytrzymującej tapety z materii. Z dawnego wyposażenia rezydencji pozostały także szafy biblioteczne i kredens kuchenny oraz nieliczne meble i obrazy przeniesione do dworku, który jest częścią zespołu pałacowo-parkowego. Pałac otoczony jest rozległym parkiem krajobrazowym w stylu angielskim (40 ha), przez którego środek przepływa Wiercica.
Modernistyczny kościół w Zabrzu
Jednym z najciekawszych obiektów tego typu jest kościół pod wezwaniem św. Józefa w Zabrzu. Został zaprojektowany przez Dominikusa Böhma, który w tym okresie specjalizował się w tego rodzaju obiektach. Wybudowany w latach 1930 – 1931 kościół wyróżniał się na tle innych. Znaki szczególne – ogromna, prosta, surowa bryła. Trójnawowa hala została wzniesiona z cegły o zróżnicowanych kolorach i odcieniach (które uzyskiwano poprzez różny czas wypalania) i założona na planie prostokąta z zamkniętego zaokrąglonym prezbiterium. Właściwą bryłę poprzedza dziedziniec, wyznaczony za pomocą dwóch graniastych wież, połączonych wysoką ażurową, arkadową ścianą. Pozbawiona zdobień, zwarta, jednolita bryła świątyni nasuwa oczywiście skojarzenia z architekturą przemysłową; wnętrze wieńczy płaski kasetonowy strop, zaś prezbiterium obiega arkadowe obejście. W budowli niezwykle ważne jest światło, budujące nastrój w tym dość ciemnym wnętrzu: okna na przeciwległych ścianach nawy rozmieszczono niesymetrycznie, przez co promienie słoneczne oświetlają tu surowe, gładkie, ceglane ściany.
Osiedle robotnicze hrabiego Ballestrema w Zabrzu – Rokitnicy
Pozostając w tym samym mieście, udając się jednak w nieco inną jego część i przenosząc we wcześniejszy okres, w którym zostało wybudowane, znajdziemy się na osiedlu robotniczym. To najciekawsze i najbardziej oryginalne osiedle powstałe w latach 1906 – 1918 według projektu architekta Hansa von Poellnitz dla pracowników kopalni węgla kamiennego „Castellego” (po 1945 r. KWK „Rokitnica”). Rozbudowane latach 20. XX w. Osiedle usytuowane jest na północnych obrzeżach Zabrza w obrębie ulic: Komuny Paryskiej, Medyków, Nowowiejskiego, ks. H. Pobożnego, Szafarczyka oraz fragment ul. Śniadeckich i Andersa. Założono je na planie owalu z nieregularnym układem ulic, wzdłuż których rozmieszczono usytuowane kalenicowo domy mieszkalne w otoczeniu ogrodów. Osiedle składa się z 51 domów czterorodzinnych i 12 wielorodzinnych. Murowane, urozmaicone elementami konstrukcji szkieletowej, bliźniacze domy wzniesiono na planie zbliżonym do prostokąta. Wysokość domów sięga jednej lub dwóch kondygnacji. Każdy obiekt zaopatrzony jest aneksem gospodarczym. Zespół wyróżnia się bogactwem ryzalitów, szczytów, facjat, okien oraz dekoracji elewacji. Co ciekawe, każdy dom, tzw „fytlok”, miał innego projektanta, dzięki czemu forma oraz układ wewnętrzny każdego obiektu jest niepowtarzalny i jedyny w swoim rodzaju.
Osiedle było swego czasu najnowocześniejszym pod względem standardów, architektury i rozwiązań technicznych rozwiązaniem architektonicznym w ówczesnej Europie. Odwiedzali je przedsiębiorcy z wielu stron świata. Uważano, że im lepsze warunki zaproponują, tym więcej ludzi chętnie podejmie pracę w kopalni. Dziś osiedle to jest jednym z najlepiej utrzymanych osiedli patronackich na historycznym Górnym Śląsku.
„Huta Pokój” w Rudzie Śląskiej
W 1840 roku David Löwenfeld, Moritz Friedländer i Simon Löwi założyli hutę o nazwie „Friedenshütte” (huta „Pokój”). Miała on decydujący wpływ na kierunek rozwoju Nowego Bytomia, obecnej dzielnicy Rudy Śląskiej. Początkowo huta wyposażona była w jeden piec z dmuchawą i maszyną parową, kotłownię, warsztat i stolarnię. Rozbudowano ją pod koniec XIX w. W 1884 r. w zakładzie uruchomiono pierwszą stalownię tomasowską (pracowała do 1924 r.), a w 1887 r. stalownię martenowską. W 1904 r. powstała walcownia blachy cienkiej, a w 1910 r. walcownia średnia. Przy hucie powstało osiedle mieszkaniowe dla pracowników zakładu. W 1843 r. założono tymczasową szkolę w gospodzie koło huty. Nowe budynki szkolne wznoszono przy obecnej ul. Hallera, pierwszy w latach 1873-74, następne w latach 1900, 1905 i 1907-08. W 1904 r. dla pracowników huty wybudowano dom towarowy i zaczęto budować osiedle zwane „Kaufhaus”. W 1922 r., po podziale historycznego Górnego Śląska, huta znalazła się w granicach Polski i otrzymała nazwę „Pokój”. Była to największa huta żelaza w odrodzonej Polsce. Niestety, zabytkowa zabudowa huty, oprócz Florianki, nie jest prawnie chroniona poprzez wpis do rejestru zabytków województwa śląskiego. Obecnie zakład zajmuje się produkcją i dystrybucją wyrobów stalowych. W 2009 r. otrzymał tytuł „Perły Polskiej Gospodarki”. Zakład jest obecnie znanym w kraju i za granicą producentem i dystrybutorem wyrobów ze stali. W 2020 r. huta „Pokój” świętuje 180 –lecie powstania.
Różne okresy w jakich zostały wzniesione wymienione obiekty miały na pewno ogromny wpływ na to co i w jaki sposób się budowało. Od imponujących kiedyś zamków i dworów przeszliśmy do osiedli pracowniczych i huty. To nie tylko różnorodność w architekturze, ale również niewyobrażalne bogactwo historyczne, które powinniśmy pielęgnować.
Źródło: https://nid.pl/pl/Regiony/Slaskie/Zabytki_w_regionie/